poniedziałek

Historia

Pierwsza wzmianka o Zabrzu zapisana została w „Rejestrze Ujazdu” (Registrum Wyasdense), dokumencie powstałym bądź pod koniec XIII wieku (lata 1290-1295), bądź na przełomie XIII/XIV wieku (lata 1295-1305).

 

Zabrze występuje w nim pod nazwą „Sadbre”, która oznacza miejsce za debrami, czyli porosłymi dołami z płynącym wśród wzgórz strumieniem. Wcześniejsza teoria jakoby nazwa Zabrze powstała od określenia osady „za brzegiem”, w której to nazwie z czasem zatarła się końcówka, zastała w ostatnich latach odrzucona. W początkach istnienia wioski jej usytuowanie było niezwykle malownicze. Na pagórkowatym terenie wokół osady rosły bory i dąbrowy. Obszar Zabrza wynosił w tym czasie 60 dużych łanów, czyli1452 hektary. Część stanowiły ziemie uprawne, część lasy i grzęzawiska. Zabudowania wsi rozciągały się długim rzędem wzdłuż drogi wiodącej w kierunku zachodnim do Gliwic, a we wschodnim do wymienionego w tym samym Rejestrze Zaborza.
Już w 1354 roku w Zabrzu znajdował się drewniany kościół pw. św. Andrzeja Apostoła. Mieszkańcy Zabrza, jak i pobliskich okolic, żyli głównie z uprawy roli. Z czasem poczesne miejsce zajęła uprawa chmielu. Na granicy Gliwic i Zabrza leżało wielkie „Chmielnicisko”, o którego posiadanie toczyły one zawzięty spór w XVII wieku. Miejscowi chłopi uprawiali także len, który przędziono i tkano domowym sposobem.
Najstarszą dzielnicą Zabrza są Biskupice, po raz pierwszy wymienione w 1243 roku w dokumencie księżnej Violi jako „ville [...] Biscupici circa Bitom”. Powstały one jakiś czas wcześniej, ich obszar wynosił 66 małych łanów, to jest 1108,6 ha. Biskupice należały do Ujazdu, włości biskupa wrocławskiego. We wspomnianym wyżej „Rejestrze Ujazdu” wymieniono też po raz pierwszy, jako już wtedy istniejące, obecne dzielnice Zaborze i Grzybowice oraz Rokitnicę Zachodnią. Dokument dotyczący pobierania dziesięciny wystawiony około 1310 roku wspomina z kolei po raz pierwszy o Rokitnicy Wschodniej. Obie Rokitnice usytuowane były w dolinie Potoku Żernickiego, wzdłuż którego przebiegała granica między diecezją krakowską i wrocławską. Wobec tego podziału Rokitnica Wschodnia należała do księstwa bytomskiego i parafii miechowickiej, Rokitnica Zachodnia zaś do Toszka i parafii wieszowskiej. W 1311 roku w dyplomie księcia Siemowita pojawiła się pierwsza wzmianka o Mikulczycach („Dobeslao de Miculczicz, militibus”). Tak w Rokitnicy, jak i w Mikulczycach zachowały się ślady średniowiecznych rezydencji możnowładczych. Pierwsze informacje o Makoszowach pochodzą z „Rejestru wolnych chłopów ziemi bytomskiej” zapisanego w 1498 roku. I w tym wypadku mowa jest o istniejącej już od jakiegoś czasu wiosce, w której znajdowała się karczma i młyn.

Prezydent Miasta


Prezydent spotyka się z mieszkańcami w ramach interwencji w każdy ostatni czwartek miesiąca 
od godz. 15.00 do 16.00.
Interwencja u prezydenta możliwa jest po uprzednim spotkaniu z naczelnikiem wydziału, którego sprawa dotyczy oraz zastępcą prezydenta, któremu ten wydział podlega.


Prezydent Miasta – Małgorzata Mańka–Szulik nadzoruje następujące wydziały
(komórki równorzędne) i samodzielne komórki organizacyjne:

  • Biuro Kontroli,
  • Biuro Promocji Miasta,
  • Wydział Kultury i Sportu,
  • Pion Ochrony Informacji Niejawnych,
  • Biuro Miejskiego Rzecznika Konsumentów,
  • Urząd Stanu Cywilnego,
  • Wydział Kontaktów Społecznych,
  • Wydział Oświaty,
  • Wydział Zarządzania Kryzysowego i Ochrony Ludności.
Prezydent Miasta sprawuje nadzór nad zadaniami powierzonymi:
  • Pełnomocnikowi Prezydenta Miasta ds. Ochrony Informacji Niejawnych.

Plan i mapa miasta






Wyświetl większą mapę

Panorama miasta

Panorama

 Po kliknięciu w link powyżej pojawi się panoramiczne zdjęcie, które należy powiększyć, aby obejrzeć pełnowymiarową panoramę.

Hejnał

Co warto wiedzieć o Zabrzu?

  • O Zabrzu (przecząc stereotypowi miasta przemysłu węglowego) można powiedzieć, że jest to miasto zieleni. Pola, parki i lasy zajmują obszar ponad 62 proc. jego powierzchni.
     
  • 9,5 km długości ma ulica Wolności - jedna z najdłuższych w Polsce.
     
  • O najnowszą historię otarło się Zabrze, gdy będący tutaj gen. de Gaulle powiedział: "Niech żyje Zabrze, najbardziej śląskie ze wszystkich śląskich miast, czyli najbardziej polskie ze wszystkich polskich miast".
     
  • Pełnowymiarowe boisko piłkarskie mieści się w Hali Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji przy ul. Matejki.

Najciekawsze zabytki Zabrza

Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna

Budowana przez ponad 60 lat, na zlecenie dyrektora Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu, późniejszego ministra przemysłu hrabiego Wilhelma von Redena jako sztolnia służąca do transportu węgla oraz pełniąca rolę odwadniającą kopalń znajdujących się w regionie. Jej budowę rozpoczęto we wrześniu 1799 r.. W 1863 r. sztolnia uzyskała długość ponad 14 km, łącząc kopalnie Królowa Luiza w Zabrzu z kopalnią Król w Królewskiej Hucie. Odcinek zabrzański zachowany pod miastem ukończono w 1806 r. Sztolnią pływały łodzie o długości ok. 8 m transportujące węgiel w 18 drewnianych skrzyniach każda o poj. 370 kg. Ujście sztolni znajdowało się w centrum Zabrza przy dzisiejszej ulicy Karola Miarki, gdzie dokonywano w porcie przeładunku na barki i Kanałem Kłodnickim transportowano dalej w stronę morza. Szerokość sztolni to około 1,5 m, wysokość 2,5 m. głębokość w najniższym miejscu na odcinku zabrzańskim to ponad 40 metrów. Głębokość wody około 1 m. średnie nachylenie ok 1% Wylot sztolni w Zabrzu zasypano w 1953 r. To jeden z najbardziej interesujących zabytków hydrotechnicznych na Górnym Śląsku.

Mur oporowy z basztami

Na terenie dawnej huty Donnersmarcka, to cenny zespół zabytków techniki związanych z miejscowym hutnictwem, który reprezentuje kamienno - ceglany mur o długości ponad 230 m i wysokości ponad 13 m, do którego wkomponowane są dwie baszty gichtowe o wysokości 14 m. Dostarczały one wsad do znajdujących się tu czterech wielkich pieców. Zabytki powstały w latach 1856 – 1862.

Kościół św. Józefa

Przy ul. Roosevelta, wybudowany w latach 1930 – 1931 według projektu wybitnego architekta Dominikusa Bohma z Kolonii, w stylu modernistycznym jako budowla murowana o bardzo surowym charakterze, z jednoprzestrzennym wnętrzem i bogatej, ukrytej w architekturze symbolice. Kościół ten - jak sam architekt określał - jest „światłem malowany”. Wewnątrz świątyni zachowane są witraże projektu D. Bohma. To najwybitniejsze dzieło architektoniczne na terenie miasta.

Szyb Maciej

Przy ul. Srebrnej - szyb kopalniany o tradycyjnej formie stalowej wieży z nadszybiem, wybudowany w I poł. XX w. jako szyb zachodni, o głębokości 198 m., będący dawniej częścią kopalni Concordia i pełniący rolę szybu wentylacyjnego i wydobywczego. W skład zespołu wchodzi budynek nadszybia, wieża wyciągowa, budynek maszyny wyciągowej z zachowaną sprawną maszyną wyciągową elektryczną z przekładnią oraz dwoma bębnami linowymi o średnicy 3250 mm. Szyb Maciej jest ciekawym zabytkiem techniki, rewitalizowanym przez prywatne przedsiębiorstwo DEMEX. Został wpisany na Szlak Zabytków Techniki woj. śląskiego.

Osiedle Borsigwerk

To najstarsze na terenie miasta osiedle robotnicze (ul. Mieczysława, Lelewela, Wojciecha), wybudowane w latach 1868 – 1871 z inicjatywy Alberta Borsiga, przemysłowca berlińskiego inwestującego swój kapitał w budowę przemysłu ciężkiego w tym rejonie. Osiedle było przeznaczone do zamieszkania przez pracowników koncernu Borsiga i dzieli się na dwie części. Bardzo dobrze zachowany jest układ przestrzenny, który wypełniają szeregowo stojące budynki w formie typowych ceglanych familoków. Osiedle było przeznaczone dla 2800 robotników.

Osiedle Ballestrema

W Rokitnicy (ul. Komuny Paryskiej, Pobożnego, Szafarczyka), wybudowane w 1906 r. z polecenia hrabiego Franciszka von Ballestrema dla pracowników kopalni Castellengo. Osiedle nawiązuje do wzorów angielskich - liczy 63 domy, z których każdy ma inną architekturę, wartą obejrzenia. Na terenie osiedla zachowały się bardzo rzadkie i nietypowe w swej konstrukcji cztery budynki mieszkalne z lat trzydziestych XX w. o konstrukcji stalowej.

Osiedle Donnersmarcka

(ul. Stalmacha, Krakusa) - jego budowa przebiegała etapami od 1905 do 1920 r. Osiedle zbudowane dla pracowników pobliskiej huty Donnersmarcka, składające się z wolno stojących wielorodzinnych 40 budynków o zróżnicowanej architekturze o konstrukcji szkieletowej zdobionych elementami muru pruskiego, utrzymanych w typie willowym. Osiedle charakteryzuje niezwykle bogata roślinność - godna podziwu jest zwłaszcza ulica Krakusa wysadzana platanami.

Cmentarz żydowski

ul. Cmentarna - założony w 1871 r., zgodnie z zasadami religii mojżeszowej poza terenem zabudowanym. Nekropolia posiada interesujący układ przestrzenny z osią centralną w postaci wybrukowanej kostką granitową alei. Na terenie cmentarza zachowało się ponad 700 nagrobków z inskrypcjami w języku hebrajskim i niemieckim, reprezentujących wolno stojące macewy w kwaterze dziecięcej do przyściennych grobowców rodzinnych w formach nawiązujących do neoantycznej architektury. Daty urodzin oraz śmierci pochowanych tu członków społeczności żydowskiej na nagrobkach są podawane od stworzenia świata, zgodnie z kalendarzem żydowskim.

Kościół Ewangelicko-Augsburski „Pokoju”

(Friedenskirche) ul. Lutra – wybudowany według projektu radcy budowlanego Kronenberga w 1874 r. w stylu neoromańskim, trójnawowy, orientowany na północ, murowany z prezbiterium w formie absydy o skromnym wyposażeniu wewnętrznym. To jedna z trzech najstarszych murowanych budowli sakralnych w mieście.

Stalowy dom

ul. Cmentarna - budynek 2-kondygnacyjny o niezwykłej konstrukcji, zbudowany z 8 metalowych ścian, połączonych na spaw, a wcześniej odlanych w zabrzańskiej hucie Donnersmarcka. Wybudowany został w 26 dni, w lipcu 1927 r. Budynek przeznaczony dla zamieszkania dla czterech rodzin, był prawdziwym architektonicznym eksperymentem. Jest to prawdopodobnie jedyny i najstarszy zachowany metalowy budynek w Europie.

Wieża ciśnień

ul. Zamoyskiego - wybudowana w latach 1907 – 1909, obiekt techniki o ciekawej i nietypowej konstrukcji, gdzie zbiornik na wodę podtrzymuje 8 ceglanych przypór. Wysokość 46 m., całość przykryta ośmiobocznym dachem zwieńczonym latarnią.

Wieża ciśnień

Teren danej huty Donnersmarcka - wybudowana w 1871 r. w stylu historyzmu z elementami narodowymi. Jest najstarszą stojącą wieżą ciśnień w woj. Śląskim, utrzymaną w tradycyjnym kielichowym typie.

Budynek Poczty Głównej

ul. plac Dworcowy – monumentalny, symetryczny, murowany, zdobiony szczytami o falistej linii, dawny gmach poczty cesarskiej wybudowany w latach 1909 – 1911 w stylu eklektycznym z elementami neorenesansowymi i gotyckimi.

Rzeźba św. Jana Nepomucena

Późnobarkowa rzeźba ufundowana przez jednego z właścicieli dóbr zabrzańskich barona Macieja Wilczka w 1778 r.

Grodzisko

Stanowisko archeologiczne w Mikulczycach, bardzo dobrze zachowane w formie ściętego stożka o wysokości ponad 8 metrów otoczonego majdanem z fosą. Grodzisko odkryte w 1933 r. pochodzi według ustaleń archeologów z XII/XIII w. Na jego terenie znajdował się drewniany rycerski gródek obronny, który w wyniku pożaru (konfliktu zbrojnego) uległ zniszczeniu. Gród posiadał zwodzony most z bramą i wieżę w części centralnej. To najstarszy materialny zabytek na terenie miasta Zabrze.

Inne godne uwagi obiekty architektoniczne

Łaźnia Miejska

pl. Krakowski - budynek postawiony w 1929 r. w formie połączonych ze sobą prostych brył w stylu funkcjonalizmu z dachem nad basenem w całości przeszklonym.

Kościół pw. św. Anny

wybudowany w latach 1897–1900 w stylu neoromańsko-gotyckim, zachowanym oryginalnym przedsoborowym wyposażeniem wnętrza, nawiązującym do architektury kościoła.

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela

ul Bytomska w Biskupicach - to najstarszy murowany budynek sakralny na terenie miasta, wybudowany w latach 1853 – 1857, na planie krzyża łacińskiego z trójboczną absydą, którego fundatorem była rodzina Ballestremów - właściciele majoratu biskupicko- rudzko- pławniowickiego.

Kościół ewangelicki

ul. Brygadzistów w Mikulczycach - budowla o konstrukcji drewnianej wzniesiona w 1937 r.

Dyrekcja huty

ul. Bytomska - dawna dyrekcja huty Donnersmarcka, wybudowana w 1907 r. według projektu Arnolda Hartmana z Berlina. Budynek o symetrycznej elewacji, zdobionej neobarokowym portalem. Wewnątrz na uwagę zasługuje westybul w formie greckiej świątyni. Dach zwieńczony wieżą w formie gloriety z zegarem.

Teatr Nowy

dawne kasyno huty Donnersmarcka z salą teatralno-koncertową z epoki, wybudowane w 1901 r. dla pracowników huty. Elewacja budynku zdobiona elementami muru pruskiego.

Szkoła Podstawowa nr 5

ul. Królewska - budynek powstał w 1905 r. w stylu historyzmu z elementami neorenesansowymi o symetrycznej bryle, pięknie zdobionej elewacji, z neogotyckimi portalami wejściowymi. To jeden z ciekawszych pod względem architektury budynków użyteczności publicznej, wciąż zachwycający swoją ceglaną urodą.

Zespół Szkół Zawodowych

(technikum górnicze, dawniej gmach policji) - monumentalny budynek o surowej ceglanej elewacji, zdobionej rzędem dobrze wkomponowanych otworów okiennych, wybudowany w 1933 r. w stylu funkcjonalizmu według projektu E. Boddickera. Przed II wojną światową to jeden z największych budynków w przemysłowym mieście.

Dyrekcja Mostostalu

róg ulic Karola Miarki/Wolności - dawna kasa oszczędności, budynek o niezwykłej metalowej konstrukcji w formie szkieletu obudowanego ceglanymi ścianami z pięknie zachowaną okrągłą szklaną windą. Wybudowany w 1929 r. według projektu Dominikusa Bohma i Rimpla. Godny uwagi mimo przeprowadzonych po wojnie przeróbek, które zniekształciły jego pierwotną formę.

Muzeum Górnictwa Węglowego

ul. 3 Maja - dawniej siedziba Starostwa Powiatowego. Budynek z 1875 r., rozbudowany w 1894 i 1906 r. o bogato zdobionej elewacji. Wewnątrz zachowana sala witrażowa projektu arch. A. Hartmana, zwieńczona drewnianym polichromowanym stropem.

Sąd Rejonowy

ul. 3 Maja - wybudowany w 1894 r. rozbudowany w 1907 r. Całość budowli utrzymana w stylu neorenesansu niderlandzkiego.

Szpital Kliniczny nr 1

ul. 3 Maja - to zespół kilkunastu wolno stojących budynków o ciekawej architekturze, zbudowanych na przełomie lat od 1858 r. do 1905 r., wyróżniających się monumentalną - o ciekawej architekturze - wieżą kominową wodną projektu architekta A. Hartmana.

Budynek mieszkalny

wielorodzinny, ul. Roosevelta - wybudowany w 1932 r. stylu tzw. galerowca, o charakterystycznej długiej elewacji, zwieńczony wykuszami usytuowanymi nad wejściami do klatek schodowych.

Hotel

oddział Banku Śląskiego, ul. Wolności - dawny hotel Admiralpalast, przedwojenna wizytówka miasta, nazywana zabrzańskim drapaczem chmur. Wybudowany jako budynek narożny w stylu modernistycznym z elementami sztuki art deco w latach 1924 – 1928. Budynek wieńczy sporych rozmiarów kopuła.




Co warto zwiedzić w Zabrzu?

Muzeum Miejskie

Początki Muzeum Miejskiego w Zabrzu sięgają 1935 roku, kiedy to 3 października utworzono w dwóch pokojach willi przy obecnej ul. Szczęść Boże 32a Städtische Heimatstube Hindenburg, czyli Miejską Izbę Regionalną. Trzy lata później, 29 maja 1935 roku, izbę przeniesiono do nowej siedziby na parterze kamienicy przy obecnym placu Krakowskim 9. Wprowadziła się do niej już jako Städtische Heimatmuseum (Miejskie Muzeum Regionalne).
Z działań wojennych w 1945 roku muzeum wyszło ze znacznymi stratami – zbiory w dużym stopniu wywieziono w głąb Niemiec i zniszczono. Po przeprowadzeniu prac remontowych pierwsze wystawy otwarto 15 lipca 1946 roku. Z czasem placówka zagospodarowała na swoje potrzeby całą kamienicę.
Aktualna struktura Muzeum Miejskiego w Zabrzu wyłoniła się podczas kolejnej reorganizacji, dokonanej w 1989 roku. Powstały wówczas trzy działy merytoryczne:
  • historii,
  • kultury,
  • plastyki.
Od listopada 2006 roku zbiory placówki znajdują się w siedzibie tymczasowej, przy ul. 3 Maja 91. Po dwóch latach przerwy eksponaty muzealne znów prezentowane są na terenie Zabrza – - w nowo uruchomionej „Galerii Café Silesia”, znajdującej się na parterze kamienicy przy 
ul. 3-go Maja 6.

Dane adresowe: 
dyrektor: p.o. Urszula Wieczorek
Muzeum Miejskie w Zabrzu
działy merytoryczne i administracja
ul. 3 Maja 91,
41-800 Zabrze
tel.: 032 271 56 89
fax: 032 271 56 80
strona www: www.muzeum-miejskie-zabrze.pl
e-mail: muzeum@muzeum-miejskie-zabrze.pl

sale wystawowe: „Galeria Café Silesia”
ul. 3 Maja 6
41-800 Zabrze
tel.: 032 777 05 01

Godziny otwarcia:
poniedziałek, środa, piątek 9.00 – 16.00
wtorek, czwartek 9.00 – 18.00
sobota, niedziela 11.0 – 15.00



Muzeum Górnictwa Węglowego

ul. 3 Maja 19
41-800 Zabrze
tel.: 032 271-88-31, 271-65-91


Godziny otwarcia:
  • poniedziałek - nieczynne
  • wtorek 9.00-15.00,
  • środa 9.00-15.00,
  • czwartek 9.00-18.00,
  • piątek 9.00-15.00,
  • sobota 10.00-14.00, 
  • niedziela 12.00-17.00.

Oddział terenowy: Skansen Górniczy Królowa Luiza

Siedzibą Muzeum jest - najciekawszy architektonicznie i jeden z najpiękniejszych budynków w mieście - gmach dawnego starostwa zabrzańskiego. Wzniesiony w 1874 r., ostateczny kształt otrzymał po rozbudowie, będącej dziełem berlińskiego architekta Arnolda Hartmanna w roku 1906. Wnętrze budynku wyróżnia m.in. wielka, dwukondygnacyjna sień, przecięta drewnianą klatką schodową, a także dawna sala zgromadzeń Sejmiku Powiatowego, z drewnianym, polichromowanym sklepieniem.
W 25 salach obiektu zaprezentowano oryginalne i autentyczne eksponaty.
W muzealnych zbiorach znajdują się kopaliny, skamieliny oraz odciski roślin - m.in. kolekcje flory karbońskiej i minerałów, narzędzia i urządzenia kopalniane, środki transportu, urządzenia wentylacyjne i łączności, przyrządy ratownicze, urządzenia do wzbogacania, brykietowania, koksowania i chemicznej przeróbki węgla. Muzeum szczyci się jedną z największych kolekcji lamp górniczych w Polsce. Do wyjątkowych zabytków należy również kunszt wodny z XVII wieku. Interesująca kolekcja sztandarów i proporców – w tym najstarszy sztandar związkowy z 1889 r. z kopalni "Wawel" w Rudzie Śląskiej, oraz bogate archiwalia - z. bardzo cennym zbiorem XVIII- i XIX-wiecznych rysunków technicznych, fotografii i albumów - m.in. księgą pamiątkową "Skarbofermu" z autografami prezydentów: Wojciechowskiego i Mościckiego – to także unikalne muzealia.

W zbiorach znajdują się również eksponaty związane z tradycją górniczego zawodu, życiem codziennym górników i ich twórczością artystyczną, zwyczajami, zachowaniami oraz wierzeniami. Zgromadzona została przepiękna kolekcja insygniów górniczych – kilofków sztygarskich, szabli i szpad oraz unikalny zbiór bard górniczych, w tym m.in. inkrustowana kością słoniową barda górników olkuskich z 1671 r., oraz kolekcja mundurów górniczych od XIX wiecznych do współczesnych. W Muzeum bogato reprezentowane są także rzeźba i malarstwo nieprofesjonalne, a w zaaranżowanych wnętrzach mieszkalnych przedstawiających izbę i kuchnię górniczą z przełomu XIX i XX pokazano wyjątkowo piękne i rzadkie sprzęty i urządzenia.
Na szczególną uwagę zasługują zbiory biblioteczne, obejmujące ponad 10.000 tytułów, a wśród nich najcenniejszy starodruk, dzieło Georgiusa Agricolae pt.: "De Re Metallica Libri XII", tzw. ”górnicza biblia”.
Muzeum Górnictwa Węglowego sprawuje również opiekę nad zabytkowym kompleksem kopalni "Królowa Luiza"; jednej z najstarszych i największych kopalń węglowych na Śląsku. W tym celu w 1993 roku powołany został oddział Muzeum - Skansen Górniczy "Królowa Luiza".

Skansen Królowa Luiza
 
Oddział terenowy Muzeum Górnictwa Węglowego
ul. Wolności 410
41-800 Zabrze
tel/fax: 032 370-11-27

Godziny otwarcia:
  • poniedziałku-piątek 8.00-14.00,
  • w każdą niedzielę miesiąca o godz.11.00.
Zwiedzanie należy uprzednio zgłosić telefonicznie. Istnieje możliwość zamówienia zwiedzania w inne dni i godziny.